Biografia

Barbara Skarga urodziła się 25 października 1919 r. w Warszawie, w 1937 r. ukończyła gimnazjum ogólnokształcące w Wilnie i w tym samym roku podjęła studia na Wydziale Elektrycznym Politechniki Warszawskiej. Po ukończeniu trzech semestrów przeniosła się na wydział humanistyczny Uniwersytetu im. Stefana Batorego w Wilnie, obierając jako specjalizację filozofię, a jako przedmiot poboczny – matematykę. Gdy w grudniu 1939 r. Uniwersytet Wileński uległ likwidacji, Skarga do 1944 r. uczęszczała na konspiracyjne seminaria swoich mistrzów, prof. prof. H. Elzenberga, T. Czeżowskiego, K. Górskiego i S. Srebrnego, zdając wszystkie przewidziane egzaminy. Brała też udział w konspiracyjnym szkolnictwie średnim, ucząc łaciny i matematyki. Jednocześnie zaangażowała się w niepodległościową działalność Armii Krajowej, pełniąc w niej różne funkcje, od łączniczki do kierownika łączności terenowej okręgu wileńskiego. Z tego powodu aresztowana przez okupacyjne władze radzieckie, została skazana przez wojenny trybunał Republiki Litewskiej na 10 lat łagru, wywieziona w głąb ZSRR, a po odbyciu „kary” skierowana na wieczne zesłanie do Kazachstanu. Wspomnienia z tego okresu zawarła Skarga po latach we wstrząsającej książce, pierwszej kobiecej relacji z łagrów, Po wyzwoleniu (1944–1955), którą wydała pod pseudonimem w Paryżu w 1985 r. Do kraju powróciła w grudniu 1955 r. i zamieszkała w Warszawie. W roku 1957 uzyskała w trybie zaocznym stopień magistra filozofii i podjęła pracę w Zakładzie Bibliografii i Dokumentacji Filozofii Polskiej IFiS Polskiej Akademii Nauk. W 1961 r. doktoryzowała się na Uniwersytecie Warszawskim na podstawie pracy Narodziny pozytywizmu polskiego, przygotowanej pod kierunkiem prof. Niny Assorodobraj. Od 1962 r. pracowała w Zakładzie Historii Filozofii Nowożytnej IFiS PAN na stanowisku adiunkta. W tym czasie pozostawała w żywym kontakcie z kręgiem tzw. „warszawskiej szkoły historii idei” (L. Kołakowski, B. Baczko, A. Walicki, J. Szacki, A. Sikora, K. Pomian, Z. Ogonowski, L. Szczucki), zanim szkoła ta, w wyniku wydarzeń związanych z „marcem 68”, uległa dezintegracji. W 1967 r. Skarga habilitowała się na podstawie pracy Ortodoksja i rewizja w pozytywizmie francuskim, w 1975 r. uzyskała tytuł profesora nadzwyczajnego, a w 1988 r. tytuł profesora zwyczajnego. W latach 1981–1984 (a więc przed i w trudnym okresie po wprowadzeniu stanu wojennego) była przewodniczącą Komitetu Nauk Filozoficznych PAN, była członkiem-założycielem konspiracyjnego Towarzystwa Kursów Naukowych, przekształconego potem w Towarzystwo Krzewienia i Popierania Nauk, także członkiem-korespondentem PAU. W latach 1993–2006 była redaktorem naczelnym periodyku „Etyka”. W 1995 r. odznaczona Orderem Orła Białego, została przewodniczącą jego kapituły, z której to funkcji zrezygnowała w 2005 r. W roku 2000 otrzymała doktorat honoris causa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, a w roku. Jest laureatką wielu nagród o charakterze literackim i naukowym. Nie mogąc z powodów politycznych pracować w czasach PRL na Uniwersytecie, Skarga prowadziła od 1970 r. ożywioną działalność dydaktyczną, najpierw kierując w PAN ogólnopolskim seminarium, a po 1989 r. nauczając w różnych ośrodkach uniwersyteckich. Barbara Skarga zmarła 18 września 2009 r. Tydzień później została pochowana na Cmentarzu ewangelicko-reformowanym w Warszawie.

W twórczości Barbary Skargi można wydzielić pięć kręgów problemowych, pokrywających się mniej więcej z chronologicznymi etapami jej zainteresowań filozoficznych.

Pierwszy z tych etapów to badania nad pozytywizmem polskim i francuskim. W swych publikacjach z tego okresu Skarga skupiła się na historycznym kontekście ideowym, w jakim rodził się polski pozytywizm, analizowała jego uwikłania w problematykę narodową i historiozoficzną, wydobywała jego specyficzne cechy. Przy okazji tych badań zaprezentowała w pracy zbiorowej Filozofia w Polsce. Słownik pisarzy (1971) sylwetki ideowe całej galerii ważnych dla polskiej kultury postaci. Naturalnym kolejnym krokiem naukowych poszukiwań było cofnięcie się do źródeł i podjęcie studiów nad filozofią ojca pozytywizmu, Augusta Comte’a. Po badaniach nad filozofią Comte’a przyszła jeszcze kolej na historyczną i filozoficzną analizę sporów, jakie wybuchły wśród francuskich uczniów po śmierci mistrza; publikacja jej wyników była na gruncie polskim zupełną nowością.

Drugi etap badań niejako organicznie wyrósł z pierwszego – składają się nań prace dotyczące innych jeszcze niż pozytywizm nurtów francuskiej filozofii XIX wieku. W tym obszarze problemowym Skarga zwróciła szczególną uwagę na twórczość Claude’a Bernarda i Ernesta Renana, następnie przeprowadziła dogłębną analizę różnych odmian francuskiego spirytualizmu wywodzącego się od Maine de Birana, oraz eklektyzmu, neokrytycyzmu, filozofii refleksyjnej i filozofii religijnej, by wreszcie dotrzeć do filozofii Henri Bergsona, która na dłużej stała się jej wyróżnionym tematem badawczym. Ważnym, obok własnych prac Skargi, owocem tych badań była publikacja fundamentalnej antologii tekstów z filozofii francuskiej XIX wieku. Prace z tego kręgu problemowego zaznajamiały czytelnika polskiego z nieznanymi dotąd u nas postaciami i nurtami filozoficznymi. W obu pierwszych etapach swojej twórczości Skarga występowała przede wszystkim jako znakomity historyk filozofii, dysponujący warsztatem naukowym zbliżonym do „historii idei”.

Trzeci etap twórczości i trzeci krąg problemów można scharakteryzować jako próbę wypracowania własnego, oryginalnego stanowiska filozoficznego, wyrastającego z refleksji nad pracą historyka filozofii. To swoista metafilozofia zwracająca się przede wszystkim ku problematyce nurtów ideowych kształtujących daną epokę, a nazywanych przez Skargę „formacjami intelektualnymi”, oraz ku dialektyce zmienności i trwania pewnych idei, wyznaczającej rytm historyczności życia umysłowego każdej epoki. Formacja intelektualna to wydobywany przez historyka idei z chaosu świadectw intelektualnych danej epoki splot poglądów przenikniętych jakąś wspólną intencją. Splot ów nadaje epoce czy kręgowi kulturowemu ich własny światopoglądowy i filozoficzny sens, stabilizując żywioł historycznej zmienności dzięki temu, że staje się strukturą o względnej trwałości. Skarga wyróżnia cztery warstwy formacji intelektualnej, które historyk myśli powinien uchwycić: problematykę, warstwę kategorialno-pojęciową, reguły sensu oraz episteme jako właściwy danej formacji schemat poznawczy, zakorzeniony w nieświadomie na ogół zakładanej ontologii. Swą uwagę w badaniach nad formacjami zwraca Skarga przede wszystkim na problemy przechodzenia od jednej formacji do drugiej, na kwestie antycypacji i prekursorstwa, wyłaniania się nowości teoretycznych oraz na kwestie recepcji. Interesuje ją też sprawa językowego kształtu problemów – język podlega historycznym przemianom, które badacz musi konfrontować z treściową tożsamością pojęć i problemów, trwałych mimo zmienności wyrazu. Jest zatem Skarga przeciwna redukowaniu myśli do jej językowego kształtu i bliższa jest jej „mentalnościowa”, a nie zdaniowa forma myśli. Pośród zmienności dyskursów daje się, zdaniem Skargi, uchwycić względna stabilność głównych kategorii, gwarantująca występowanie w danej formacji trwałych reguł sensu, czyli modeli racjonalności. Owa trwałość nie jest jednak absolutna: miejsce jednej formacji zajmuje inna, bo żadna z nich – wbrew skrajnemu stanowisku Foucaulta – nie trwa w całkowitej izolacji od innych; zmiany struktury intelektualnej mogą być rewolucyjne, ale pod ich powierzchnią dokonuje się ciągła ewolucja. Dlatego historyzm nie może oznaczać mgławicy rozproszonych stanowisk, wydanych na łup bezsensownej zmienności; musi mieć granice w upartym powracaniu, choć pod zmienną postacią, do najważniejszych dla człowieka pytań – a pytania te to wszak pytania metafizyczne. Prace Skargi należące do tego obszaru badawczego to przede wszystkim książki Przeszłość i interpretacje. Z warsztatu historyka filozofii (1987) i Granice historyczności (1989) oraz projekt i redakcja naukowa pięciotomowego, fundamentalnego Przewodnika po literaturze filozoficznej XX wieku (1994–97), nagrodzonego nagrodą „Literatury na Świecie”.

Wyrazem czwartego kręgu problemowego, na którym skupia się uwaga Skargi od lat osiemdziesiątych i dziewiędziesiątych XX wieku, są jej prace o tematyce metafizycznej. Przy czym nie jest to bynajmniej metafizyka klasyczna: Skarga podnosi największe problemy metafizyki, takie jak sens bytu, pochodzenie zła, miejsce ludzkiego podmiotu w świecie, prawomocność transcendencji – wychodząc od projektów takich współczesnych myślicieli jak Heidegger, Lévinas czy Derrida i konfrontując je z rozwiązaniami wielkich myślicieli przeszłości, takich jak Platon, Arystoteles, Pseudo-Dionizy czy Leibniz. Nie jest to więc tylko historyczno-filozoficzna interpretacja stanowisk cudzych, ale próba wypracowania własnego podejścia do najważniejszych pytań filozofii, próba uwzględniająca wszelkie przeprowadzone dotąd krytyki metafizyki, od krytyki kantowskiej, poprzez scjentystyczną, aż po postmodernistyczną. Przy okazji niejako, poprzez swoje studia nad wymienionymi myślicielami współczesnymi, Skarga przybliżyła polskiemu czytelnikowi problemy tkwiące w centrum współczesnych filozoficznych dyskusji na świecie (obok Tischnera i Jędraszewskiego była np. pierwszym propagatorem filozofii Lévinasa w Polsce). Refleksja metafizyczna Skargi ma charakter swoiście dialektyczny: przepojona jest świadomością braku ostatecznie zadowalających odpowiedzi na najważniejsze dla człowieka pytania, świadomością nieustannej gry tożsamości i różnicy (przedmiotu pytania i podmiotu pytającego), wymogiem współtrwania przez filozofa z tym stanem napięcia badanego problemu, bo ostateczne opowiedzenie się za jakimś ekstremalnym rozwiązaniem zawsze kończy się ideologiczną klęską filozofii. Stanowisko filozoficzne Skargi cechuje się otwartością zarówno na pytania stawiane przez wielkich klasyków, jak i przez myślicieli współczesnych, a metoda prowadzenia przez nią dyskusji z nimi zbliżona jest do metod fenomenologii i hermeneutyki.

Piątym kręgiem problemowym, trwale obecnym w jej refleksji, a uprawianym zwłaszcza w ostatnich latach jej życia, jest refleksja o charakterze moralnym i obywatelskim. Znajduje ona wyraz w esejach publikowanych na łamach czasopism kulturalnych i gazet codziennych oraz w licznych wystąpieniach publicznych. Wybrane fragmenty tej eseistyki znalazły się w książce Człowiek to nie jest piękne zwierzę (2007). Eseje Skargi, przeniknięte duchem moralnego posłannictwa na rzecz jakości życia społecznego i politycznego w kraju, malują raczej w czarnych kolorach współczesną rzeczywistość społeczną. Szczególną troskę autorki budzą przyczyny „zamilknięcia inteligencji”, ale właśnie to, że ta troska znajduje wyraz publiczny, przypomina tejże inteligencji o jej społecznej misji. Analizując takie kategorie, niezbędne do właściwego funkcjonowania organizmu społecznego, jak sprawiedliwość, wolność, godność, honor, wierność, odpowiedzialność, poczucie obywatelskie, odwołuje się Skarga do wzorców antycznych, wykazując, że trwanie przy fundamentalnych wartościach kultury europejskiej może być jednak ratunkiem dla naszych marnych czasów.

Barbara Skarga poprzez swoją działalność seminaryjną, a w ostatnich latach również wykładową, oddziałała inspirująco na sporą grupę aktywnych dzisiaj filozofów, a jej dzieła, niezależnie od obszaru, do którego należą, wyznaczyły dla polskich badaczy najwyższe standardy naukowe w zakresie filozofii oraz zainicjowały nowe kierunki badań.

Przegląd filozoficzno-literacki” poświęcił Barbarze Skardze osobny numer, 2-3 (20) / 2008.

Jacek Migasiński